Jasna Góra od wieków jest miejscem pielgrzymek katolików z Polski i innych państw. Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, który jest najważniejszym elementem paulińskiego klasztoru to jednak nie tylko obiekt kultu, ale i bezcenny pomnik historii. Jaka jest historia zarówno jego, jak i klasztoru? Jakie inne wspaniałe zabytki można zobaczyć w jego muzeach? Jeśli Jasna Góra to cel Twojej wycieczki, przeczytaj ten kompletny przewodnik po częstochowskim klasztorze.
Jasna Góra – informacje podstawowe
Historia Częstochowy nierozerwalnie związana jest z dziejami Jasnej Góry, jednego z największych i najważniejszych sanktuariów rzymskokatolickich w Polsce. Choć w istocie Jasna Góra to symbol Częstochowy, to od samego założonego na początku XIII wieku miasta (ok. 1220 roku) jest o półtora stulecia młodsza.
Klasztor na Jasnej Górze – historia
Klasztor paulinów na Jasnej Górze został ufundowany w 1382 roku. Ziemia częstochowska pozostawała wówczas we władaniu księcia Władysława Opolczyka. Pierwszymi mnichami na Jasnej Górze byli ojcowie paulini przybyli z Węgier. Niedługo później otrzymali od księcia obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, przywieziony do Częstochowy z Rusi Halickiej, czyli dzisiejszej zachodniej Ukrainy. Od tamtej pory nazywany jest on Obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej.
Koleje losu sprawiły, że Władysław Opolczyk utracił ziemię częstochowską na rzecz Korony Polskiej. Jasnogórski klasztor nie tylko jednak przetrwał, ale wzmocnił swoją pozycję za sprawą licznych nadań króla Władysława Jagiełły. Także kolejni władcy z dynastii Jagiellonów dbali o rozwój klasztoru, ofiarowując mu różne dary.
Stałe miejsce w polskiej historii Jasna Góra zyskała w czasie potopu szwedzkiego (1655 – 1660). Przygraniczne położenie klasztoru sprawiło, że już kilkadziesiąt lat przed szwedzkim najazdem otoczono go murami (rozebranymi w XIX wieku), tworząc z niego twierdzę. Udane odparcie szwedzkiego oblężenia w 1655 roku przez garstkę obrońców przyczyniło się wydatnie do uczynienia z Jasnej Góry jednego z symboli polskiego patriotyzmu i katolicyzmu. W 1717 roku, za zgodą papieża Klemensa XI, obraz Maryi został koronowany.
W kolejnych stuleciach Jasna Góra jeszcze kilkukrotnie była areną walk pod jej murami i oblężeń. Klasztor paulinów przetrwał jednak zarówno upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jak i czasy zaborów i wojen światowych. Pod koniec XX wieku był odwiedzany przez papieża Jana Pawła II. Podczas pielgrzymek do Polski do Częstochowy przybyli także Benedykt XVI i Franciszek.
Współcześnie, tak samo jak przez ostatnie stulecia, Jasna Góra jest największym ośrodkiem pielgrzymkowym Polaków. W roku 2021 pod obraz Matki Boskiej Częstochowskiej dotarło 1,6 mln pątników. Oprócz kaplicy z obrazem oferuje ona inne atrakcje, takie jak Muzeum 600-lecia i skarbiec.
Bazylika Jasnogórska
Początki istnienia tego budynku sięgają XV wieku, gdy na miejscu drewnianego kościoła wzniesiono kamienną świątynię. Została ona wykończona w stylu typowym dla tamtych czasów, czyli gotyckim. Z tego okresu do dziś nie przetrwało jednak wiele. Pod koniec XVII wieku pożar strawił większość średniowiecznego kościoła. Odbudowany został w stylu barokowym. Mimo kolejnych remontów, taki właśnie styl architektoniczny pozostał do czasów dzisiejszych.
Przez wieki paulini przechowywali maryjny obraz w świątyni o randze kościoła. Bazyliką mniejszą stał się on dopiero w 1906 roku. Co ważne, nie jest to jedyny obiekt kultu, jaki posiada Jasna Góra. Bazylika to także miejsce, w którym znajduje się Kaplica Świętych Relikwii. Umieszczono w niej szczątki m.in. świętych Honorata, Kandyda i Donata oraz błogosławionego Euzebiusza. Przybywający pielgrzymi i turyści zazwyczaj jednak nie mają okazji ich oglądać. Krata zamykająca pomieszczenie otwierana jest bowiem rzadko, zazwyczaj tylko przy okazji dnia Wszystkich Świętych. Oprócz relikwii w bazylice znajdują się także krypty, w których pochowano dawnych donatorów klasztoru.
Bez wątpienia bazylika to najbardziej reprezentacyjne miejsce, jakie ma Jasna Góra. Msze w niej odbywają się jednak znacznie rzadziej niż w kaplicy z obrazem. W dni powszednie modlić się można tylko w godzinach porannych. W niedzielę nabożeństwa w niej odprawiane są już przez cały dzień.
Jasna Góra – kaplica
Przylegająca do bazyliki Kaplica Cudownego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej to centralna część klasztoru paulinów. W niej właśnie przechowywany jest najsłynniejszy w Polsce obraz Maryi z Dzieciątkiem Jezus. Ze względu na wartość historyczną, a dla milionów ludzi także duchową, nie jest już udostępniany do oglądania przez cały czas.
Aby ochronić go przed potencjalnymi złodziejami lub profanatorami, umieszczony jest w pojemniku z szybą pancerną przypominającym przezroczysty sejf. Dzięki odpowiedniemu składowi powietrza i temperaturze średniowieczny obraz jest zabezpieczony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, które miałyby wpływ na jego stan. Dodatkowym elementem ochrony jest złota kurtyna podnoszona tylko na czas nabożeństw.
Dobrą wiadomością dla pątników jest informacja, w jakich godzinach może być odwiedzana Jasna Góra. Msze Święte w niej odprawiane są znacznie częściej niż w bazylice. Wierni mogą modlić się na nich przez cały dzień. Odstęp między mszami wynosi zwykle godzinę lub półtorej. Prawie wszystkie nabożeństwa sprawowane są w języku polskim. Raz dziennie, o godzinie 8:00, przez cały tydzień, odprawiana jest także msza w rycie przedsoborowym, czyli po łacinie.
Oprócz tego w każdą sobotę odprawiana jest Nowenna do Matki Boskiej Jasnogórskiej i modlitwa o pokój na świecie (akatyst). W zależności od daty w kalendarzu liturgicznym sprawowane są także inne nabożeństwa, np. Droga Krzyżowa w Wielki Piątek.
Zwiedzanie na Jasnej Górze
Oprócz bazyliki i kaplicy z obrazem klasztor na Jasnej Górze jest również miejscem pełnym zabytków i pamiątek z różnych czasów. Wiele z nich to bezcenne dzieła sztuki sprzed wielu wieków.
Muzeum 600-lecia
Wychodząc z Kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, warto udać się do znajdującego się naprzeciwko Muzeum 600-lecia. Zostało ono otwarte w okrągłą rocznicę fundacji klasztoru w 1982 roku. Podziwiać w nim można obrazy przedstawiające świętych i sceny z życia klasztoru namalowane w XVII wieku. W muzeum przechowywane są m.in. dzieła Tommaso Dolabelli, włoskiego malarza działającego w XVII w Polsce na zlecenie Kościoła i królów z dynastii Wazów. Oprócz nich oglądać można także oryginalne akty fundacyjne klasztoru wydane przez Władysława Opolczyka i Władysława Jagiełłę, sukienki obrazu Matki Boskiej i szaty liturgiczne Jana Pawła II.
Arsenał
Obok muzeum znajduje się także dawny skład broni twierdzy Jasna Góra. Klasztor nie jest jednak obecnie w posiadaniu egzemplarzy zabytkowej broni. Wbrew nazwie znajdują się tam stare krucyfiksy, złota biżuteria i liczne obrazy. Na uwagę zasługuje zwłaszcza Madonna z Dzieciątkiem Petera Brueghela młodszego.
Sala Rycerska
Kolejnym przystankiem na trasie zwiedzania warto uczynić Salę Rycerską. Miejsce to jest dużym pomieszczeniem, w którym niegdyś odbywały się obrady Sejmu I Rzeczpospolitej i audiencje króla Jana Kazimierza. Tam też w 1991 roku papież Jan Paweł II otrzymał klucze do bram Częstochowy. Obecnie w miejscu tym eksponowane są obrazy i sztandary oddziałów polskich, które walczyły podczas II wojny światowej.
Skarbiec
Z drugiej strony kompleksu jest miejsce, w którym eksponowane są wyroby ze złota i srebra. Uwagę zwraca zwłaszcza monstrancja, którą ofiarował paulinom król Zygmunt Stary. W Skarbcu trzymane są także złote kielichy mszalne podarowane przez papieży Jana XXIII i Pawła VI. Nie brak też wyrobów ze srebra, takich jak patery króla Jana Sobieskiego. Zobaczyć można także szaty liturgiczne sprzed wieków. Warto zapamiętać wota, które otrzymała Jasna Góra. Skarbiec to, w przeciwieństwie do innych pomieszczeń z zabytkami, jedyne miejsce, w którym nie wolno robić zdjęć.
Jasna Góra – ciekawostki
Choć historia Jasnej Góry jest dobrze udokumentowana, pewne fakty związane z klasztorem i obrazem nie są pewne, a wręcz obrosły legendami. Zalicza się do nich geneza samego obrazu. Wszystkie dowody wskazują na średniowieczny rodowód wizerunku Maryi. Według podań miałby być jednak znacznie starszy. Namalować go miał Łukasz Ewangelista na deskach stołu z domu Maryi (lub zgodnie z inną wersją – Wieczernika). W późniejszych wiekach miał on trafić do Bizancjum z rozkazu cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, a po kolejnych stuleciach na Ruś, skąd zabrał go Władysław Opolczyk.
Gdzie jednak chciał go zabrać? Ponoć wcale nie do Starej Częstochowy, jak wówczas nazywała się wieś z jasnogórskim wzgórzem. Obraz Matki Boskiej miał trafić do Opola. Po załadowaniu obrazu na wóz konie miały nie chcieć ruszyć. Książę obiecał wówczas Maryi, że nie zawiezie jej wizerunku do Opola, ale znajdzie dla niej inne miejsce. Według innego podania wóz z obrazem ruszył, ale po drodze do Opola książę miał doznać objawienia w okolicach Częstochowy, zgodnie z którym Maryja miała zażyczyć sobie zostawienia obrazu w tym właśnie miejscu. W rzeczywistości najpierw ufundowany został klasztor, a sam obraz przybył na Jasną Górę dwa lata później, w 1384 roku.
Jasna Góra kojarzona jest także z potopem szwedzkim. Oblężenie z 1655 roku nie było jednak jedynym w historii klasztoru. Wojska szwedzkie próbowały zdobyć twierdzę jeszcze trzykrotnie. Wszystkie te bitwy miały miejsce podczas wojny północnej trwającej w latach 1702 – 1709. Jasną Górę oblegali także Rosjanie i Austriacy. Tym ostatnim udało się nawet, jako jedynym, zdobyć klasztor. W 1813 roku został on poddany wojskom zaborczym z powodu braku wody pitnej i dużych wyłomów w murach obronnych. Było to też ostatnie w historii oblężenie Jasnej Góry. Krótko po nim fortyfikacje zostały wyburzone.
Jasna Góra może być nie tylko celem pielgrzymki, ale także wycieczki. Przechowywane w tutejszych muzeach zabytki są dobrą lekcją historii Polski od XIV wieku aż po czasy współczesne. Zgromadzone na Jasnej Górze dzieła to również świetna lekcja historii sztuki europejskiej. Powodów, by odwiedzić pauliński klasztor jest więc wiele, a łatwy dojazd do Częstochowy tym bardziej zachęca do odwiedzenia tego jednego z najbardziej znanych miejsc w Polsce.
